Dr. Ε.Π.Τσαχαλίδης
Καθηγητής ΤΕΙ Δασοπονίας Δράμας
Με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία και συστηματικές παρατηρήσεις στο πεδίο, έχει διαπιστωθεί ότι στη χώρα μας απαντώνται εποχιακά 36 είδη σπάνιων και μη αρπακτικών (Αετόμορφων) πτηνών. Ειδικότερα, κατά τη χειμερινή περίοδο, στους υγρότοπους και την ευρύτερη περιοχή τους, παρατηρήθηκαν τα 24 είδη. Αυτά ανήκουν στις δύο Τάξεις των Accipitriformes (Αετόμορφα), όπως: Γύπες, Αετοί, Ικτίνοι, Σαΐνια και Βαρβακίνες, και των Falconiformes (Ιερακόμορφα), όπως Γεράκια ή Κιρκινέζια. Σε σχέση με τον ευρωπαϊκό αριθμό Αετόμορφων ειδών (39), η χώρα μας κατέχει το 92%.
Η πρώτη τάξη περιλαμβάνει τις οικογένειες Accipitridae (Αετίδες) και Pandionidae (Πανδιονίδες), με 27 είδη και η δεύτερη τάξη, την οικογένεια Falconidae (Ιερακίδες), με 9 είδη. Χαρακτηριστικό είναι ότι και τα 36 είδη των παραπάνω οικογενειών προστατεύονται απόλυτα από την εθνική και τα περισσότερα και από τη διεθνή νομοθεσία, με βάση διεθνείς Συμβάσεις που αποδέχθηκε η χώρα μας.
Κυριότερα μορφολογικά χαρακτηριστικά των πτηνών αυτών είναι το κυρτό και οξύληκτο ράμφος, με το κίτρινο κήρωμα στη βάση του, η ιδιαίτερα ανεπτυγμένη διόφθαλμη και μονόφθαλμη όραση, που τα καθιστά ικανά να εντοπίζουν την λεία τους από μεγάλες αποστάσεις, οι μεγάλες και αποστρογγυλλωμένες πλατιές φτερούγες, που τα βοηθούν να ανεμοπορούν, και τα μακριά, κυρτά, οξύληκτα νύχια στα δάκτυλα των ποδιών. Τα παραπάνω μορφολογικά τους χαρακτηριστικά είναι προσαρμογές στις συνθήκες (συμπεριφορά) διαβίωσης.
Τα είδη των τάξεων των Αετόμορφων, από οικολογικής πλευράς, βρίσκονται στην κορυφή της οικολογικής πυραμίδας, διότι όλα ανήκουν στο ανώτερο επίπεδο της τροφικής αλυσίδας (σαρκοφάγα). Αυτό σημαίνει ότι η παρουσία τους μέσα σε ένα οικοσύστημα, εξασφαλίζεται μόνον όταν υπάρχουν ευνοϊκές συνθήκες τροφής και φωλεοποίησης. Η μεγάλη ποικιλία αρπακτικών σχετίζεται με την ευρωστία και την ισορροπία του οικοσυστήματος και αποτελεί ζωντανό βιολογικό δείκτη της κατάστασης (ποιότητας) αυτού.
Μέσα σε ένα οικοσύστημα, η ποικιλία σε αριθμό ειδών Αρπακτικών πτηνών, αποδεικνύει ότι αυτό έχει τη δυνατότητα να στηρίξει μεγάλους σε πλήθος και είδη πληθυσμούς. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το δασικό οικοσύστημα της Δαδιάς Έβρου, που υπερτερεί, σε ποικιλία και μεγέθη πληθυσμού, έναντι άλλων φυσικών οικοσυστημάτων της χώρας μας. Βέβαια αυτό οφείλεται κυρίως στην ποικιλία και στη αφθονία των τροφικών πόρων και στο ειδικό καθεστώς προστασίας που ισχύει στην περιοχή.
Από το σύνολο των αρπακτικών πτηνών που απαντώνται στην πατρίδα μας, 20 είδη (ποσοστό 58,8%) ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες κινδύνου και μάλιστα τα 15 (ποσοστό 44% του συνολικού αριθμού) στις κατηγορίες Ε (άμεσα κινδυνεύοντα) και V (τρωτά), που χαρακτηρίζονται κατηγορίες υψηλού κινδύνου, βρίσκονται δηλαδή σε οριακό σημείο εξαφάνισης. Επίσης, πολύ σημαντικό και χρήσιμο για την προστασία τους είναι να αναφερθεί ότι 5 από τα είδη αυτά ανήκουν στα παγκοσμίως απειλούμενα.
Μεγάλη είναι η συμβολή των υγροτοπικών συστημάτων στη στήριξη σημαντικών πληθυσμών αρπακτικών πτηνών. Από παρατηρήσεις έχει διαπιστωθεί ότι ορισμένα από αυτά, κατά τη χειμερινή περίοδο εξαρτώνται άμεσα από την ύπαρξη των οικοσυστημάτων αυτών, διότι εκεί βρίσκουν τροφή. Τα περισσότερα από τα 36 είδη αρπακτικών πτηνών που απαντώνται στη χώρα μας, χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό ως ενδιαιτήματα, είτε για αναπαραγωγή είτε για διατροφή, τους υγροτόπους και τις γύρω πεδινές, λοφώδεις και ορεινές περιοχές τους. Από αυτά αναπαράγονται τα 18 (ποσοστό 53%) και τα υπόλοιπα 16 είτε διαχειμάζουν είτε είναι φθινοπωρινοί ή εαρινοί επισκέπτες (περαστικά). Επίσης, από τα 18 είδη Αρπακτικών που απαντώνται κατά τη χειμερινή περίοδο,(διαχείμανση) στους υγροτόπους της Μακεδονίας και Θράκης, τα 10 ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες υψηλού κινδύνου και απειλούνται άμεσα.
Με βάση τα στοιχεία του Πίνακα 1, στα παγκοσμίως απειλούμενα είδη ανήκουν: Aquila heliaca (Βασιλαετός), Aquila clanga (Στικταετός) και Haliaeetus albicilla (Θαλασσαετός). Το είδος Buteo rufinus (Αετοβαρβακίνα) ανήκει στην κατηγορία R (σπάνιο). Όλα τα παραπάνω είδη χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και άμεσης προστασίας, διότι οι πληθυσμοί τους μειώνονται συνεχώς.
Οι κυριότεροι λόγοι που συμβάλλουν στη δραματική μείωση του πληθυσμού τους είναι:
α) η διατάραξη, αλλοίωση και καταστροφή των βιοτόπων, με αποτέλεσμα να στερούνται ζωτικού χώρου αναπαραγωγής ή / και διατροφής
β) η αλόγιστη και εκτεταμένη χρήση φυτοφαρμάκων και αγροχημικών, που επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την επιτυχία της αναπαραγωγής, κυρίως την ωοτοκία και την εκκόλαψη των νεοσσών
γ) ο μικρός αριθμός αυγών ή νεοσσών ανά πτηνό στα περισσότερα είδη, που δεν αντισταθμίζει τις απώλειες από διάφορες αιτίες
δ) η όψιμη σεξουαλική ωρίμανση, δηλαδή αναπαράγονται σε μεγάλη ηλικία, μετά το 3ο ή 4ο έτος
ε) η ανεξέλεγκτη χρήση τοξικών δολωμάτων για τον έλεγχο των σαρκοφάγων επιβλαβών και
στ) η μανία πολλών να τα τουφεκίζουν και στη συνέχεια να τα βαλσαμώνουν.
Η Θράκη και η Μακεδονία χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία υγροτοπικών συστημάτων (Ποτάμια, Δέλτα ποταμών, Λίμνες, Λιμνοθάλασσες και Έλη). Ειδικότερα, οι υγρότοποι του ποταμού Νέστου, με το παραποτάμιο δάσος του και την ευρύτερη περιοχή των απότομων στενών του, η λίμνη Βιστωνίδα με την κοιλάδα του ποταμού Κομψάτου και το νότιο τμήμα του ορεινού όγκου της Ροδόπης, η λίμνη Ισμαρίδα με τις ορθοπλαγιές της κοιλάδας του ποταμού Φιλιούρη και το νότιο τμήμα του ορεινού όγκου της Ροδόπης και η λίμνη Κερκίνης, με τους γύρω ορεινούς όγκους της Κερκίνης και των Κρουσίων, προσφέρονται, λόγω της ποικιλίας και του πλήθους των ενδιαιτημάτων, για φωλεοποίηση και / ή διατροφή των αρπακτικών πτηνών.
Στα υγροτοπικά συστήματα της Θράκης και της Μακεδονίας, κατά το διάστημα της χειμερινής περιόδου 1974-1996, έχουν παρατηρηθεί 18 είδη αρπακτικών πτηνών (πίνακας 1), που αντιστοιχεί στο 50% του συνόλου των Αρπακτικών που απαντώνται στη χώρα μας. Από τα στοιχεία του ιδίου πίνακα, διαπιστώνεται ότι στη Θράκη διαχειμάζουν 15 και στη Μακεδονία 16. Τακτικοί διαχειμάζοντες επισκέπτες των υγροτόπων τους είναι τα είδη: Καλαμόκιρκος, Βαλτόκιρκος, Βαρβακίνα, Αετοβαρβακίνα, Ξεφτέρι, Διπλοσάινο, Στικταετός, Θαλασσαετός, Βραχοκιρκίνεζο, Πετρίτης και Νανογέρακας.
Με βάση τα παραπάνω, γίνεται άμεσα αντιληπτό ότι θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή από όλους για την προστασία, τόσο των ειδών αυτών, όσο και των βιοτόπων τους και κυρίως των υγροτοπικών συστημάτων, που στηρίζουν εποχικά σημαντικούς πληθυσμούς αρπακτικών πτηνών, ώστε τα είδη αυτά να μη μειωθούν ή / και εξαφανιστούν από την ελληνική ύπαιθρο. Μεγάλη θα ήταν η συμβολή της Κυνηγετικής Συνομοσπονδίας Ελλάδος στην ανάληψη προπαγανδιστικής καμπάνιας για την προστασία τους.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1
| α/α | Είδος πτηνού | Περιφερειακή εμφάνιση | Νομοθεσία | Κατηγορίες επικινδυνότητας (Κοκ. Βιβλ. Ελλ.)* | Παρατηρήσεις | |||
| Επιστημονική ονομασία | Κοινή ονομασία | Μακεδονία | Θράκη | Ελληνική | Διεθνής | |||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 1 | Circus aeruginosus | Καλαμόκιρκος | v | v | + | v | v | |
| 2 | Circus cyaneus | Βαλτόκιρκος | v | v | + | o,v | ||
| 3 | Accipiter nisus | Ξεφτέρι | v | v | + | v | ||
| 4 | Accipiter gentilis | Διπλοσάινο | v | v | + | o, v | ||
| 5 | Buteo buteo | Γερακίνα | v | v | + | v | ||
| 6 | Buteo lagopus | Αρκτικοβαρβακίνα | v | + | v | |||
| 7 | Buteo ruffinus | Αετοβαρβακίνα | v | v | + | o,v | R | |
| 8 | Milvus migrans | Τσίφτης | v | + | o,v | E1 | ||
| 9 | Milvus milvus | Ψαλιδάρης | v | + | o,v | (-)** | Βάση IUCN | |
| 10 | Aquila pomarina | Κραυγαετός | v | + | o,v | V | ||
| 11 | Aquila heliaca | Βασιλαετός | v | v | + | o,v | (E1) | |
| 12 | Aquila chrysaetos | Χρυσαετός | v | v | + | o,v | V | |
| 13 | Aquila clanga | Στικταετός | v | v | + | o,v | (E2) | |
| 14 | Haliaeetus albcilla | Θαλασσαετός | v | v | + | o,v | (E1) | |
| 15 | Falco tinnunculus | Βραχοκιρκίνεζο | v | v | + | v | ||
| 16 | Falco columbarius | Νανογέρακας | v | v | + | o,v | ||
| 17 | Falco cherrug | Κυνηγογέρακας | v | + | v | I | ||
| 18 | Falco pelegrinus | Πετρίτης | v | v | + | o,v | K |
*Τα εντός παρενθέσεως σύμβολα της στήλης (9), αντιστοιχούν στα είδη που ανήκουν στα παγκοσμίως απειλούμενα.
** Το είδος είναι αδιαβάθμητο για τον ελληνικό κατάλογο. Περιλαμβάνεται στον κατάλογο του IUCN.